„Dobre praktyki po belgijsku”- relacja

„Dobre praktyki po belgijsku” to operacja, której wiodącym tematem jest zrównoważony, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa. Operacja składa się z dwu form: wyjazdów studyjnych do Belgii oraz podsumowującej je konferencji. Organizatorem operacji był Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie w partnerstwie z Pomorskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Lubaniu, Podlaskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Szepietowie i Świętokrzyskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Modliszewicach.
Dwie wizyty do Belgii odbyły się w drugiej połowie września a konferencja podsumowująca 4-5 października 2018 r. w Podkarpackim Ośrodku Doradztwa Rolniczego w Boguchwale. W konferencji uczestniczyli doradcy i rolnicy z województw mazowieckiego, podlaskiego, pomorskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego.

Cała operacja służyła poznaniu działań wpisujących się w zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie.

Co w praktyce oznacza zrównoważony rozwój przedstawiła podczas konferencji prof. Jolanta Kostecka. Zaznaczyła, że pogarsza się stan zdrowia ludzi z uwagi na negatywne czynniki zewnętrzne, w tym środowiskowe zanieczyszczenia powodujące liczne choroby cywilizacyjne, które są przyczyną większości kosztów społecznych. Wyjaśniła, czym jest zrównoważony, inaczej trwały albo wielofunkcyjny, rozwój w przestrzeni ekonomicznej, społecznej i ekologicznej.

Jeden ze sposobów zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich przedstawił pan Jan Czaja, autor udanego projektu Paczka od rolnika, skracającego drogę żywności od pola do stołu. Wykładowca podkreślił, że na sprzedaż bezpośrednią decyduje się wielu rolników w Zachodniej Europie. Zaprezentował historię projektu Paczki od Rolnika oraz założenia nowej inicjatywy, jaką ma być GRUPA ZAKUPOWA – partnerstwo pomiędzy grupą konsumentów, pracowników firmy Green Office, a grupą rolników. W ramach grupy zakupowej konsumenci i rolnicy wspólnie będą decydowali o takich kwestiach jak: sposoby produkcji, asortyment, terminy, miejsca i częstotliwości dostaw, cena produktów oraz ich ilość.

Prezentacja dobrych praktyk po belgijsku

Podczas konferencji doradcy z czterech ośrodków doradztwa rolniczego uczestniczący w wyjazdach studyjnych przedstawili poznane operacje i wskazali ich wpływ na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w Walonii i Unii Europejskiej.

Informacje ogólne o Belgii oraz dane charakteryzujące jej rolnictwa przedstawiła Małgorzata Najechalska (MODR Warszawa). Zaznaczyła, że prezentowane przez doradców przykłady dobrych praktyk mają na celu poprawę warunków życia ludności i prowadzenie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich, tak by nie naruszać specyficznych zasobów wsi takich jak środowisko naturalne, krajobraz i dziedzictwo kulturowe.

Krótkie łańcuchy dostaw

Bardzo interesującym przykładem funkcjonowania krótkich łańcuchów dostaw był przykład kooperatywy Agricovert, operacja „Pasaż żywności wokół Liege oraz BoerenBruxselPaysans.

Agricovert to ekologiczna spółdzielnia rolnicza, działająca od 8 lat, która zrzesza 34 lokalnych rolników ekologicznych, a jej głównym celem jest sprzedaż lokalnych produktów po uczciwych, opłacalnych cenach. Ceny ustala zarząd, w skład którego wchodzą 4 producenci żywności/rolnicy i 4 konsumenci. Operację zaprezentowała Ilona Witkowska ŚODR Modliszewice.

„Pas żywności wokół Liege”
Liège Food and Land Belt [CATL] to projekt mający na celu zmobilizowanie rolników regionu Liège do rozwoju krótkiego łańcucha dostaw żywności ekologicznej, wysokiej jakości. Rozpoczęty w listopadzie 2013 r. projekt przez koalicję obywateli, podmiotów gospodarczych i kulturalnych z regionu Liège jest kontynuowany. Aktualnie obejmuje ok. 80 rolników. Celem CATL jest wzrost udziału lokalnej żywności spożywanej w Prowincji Liège. Długoterminowym celem projektu (25 lat) jest doprowadzenie udziału lokalnych i zdrowych produktów do 50% w lokalnym koszyku konsumpcyjnym.

Wraz z utworzeniem 15 nowych spółdzielni w całym spektrum łańcucha żywnościowego, obserwuje się znaczący wzrost produkcji warzyw i owoców dla zainteresowanych mieszkańców miasta Liege (ponad dwukrotnie). Aktualnie stowarzyszenie zrzeszające producentów zdrowej żywności współuczestniczy w badaniach naukowych mających na celu określenie, w jaki sposób zmieniają się systemy żywnościowe, jak przebiega transformacja w tym zakresie, jakie powiązania istnieją między miastami a producentami żywności. Naukowcy będą badać wpływ niszowej żywności lub alternatywnej lokalnej żywności (w Liège, Lille i Liverpool) na dominujący system żywnościowy. Operację zaprezentowali Małgorzata Najechalska MODR Warszawa i Waldemar Bobin PODR Szepietowo.

BoerenBruxselPaysans – to projekt pilotażowy ukierunkowany na rolnictwo zrównoważone na obszarze podmiejskim i miejskim Brukseli. Misja: Produkcja i przetwórstwo zdrowej żywności metodami ekologicznymi dla konsumentów z Brukseli oraz eliminacja pośredników.

Operację zaprezentowały Barbara Ditrich, Agnieszka Pestka PODR w Lubaniu.

Produkty wysokiej jakości w Walonii
W tym obszarze uczestnicy wyjazdów zapoznali się z produkcją wina oraz wołowiną wysokiej jakości oraz działaniami instytutu weterynaryjnego na rzecz ograniczenia antybiotyków u zwierząt gospodarskich.

Bydło rasy Blanc-Blue Belge (Belgijska Biało-Błękitna) to rasa typowo mięsna, doskonalona przez Belgów przez blisko 100 lat, bardzo popularna w tym kraju.
Rasa gwarantuje wysokiej jakości wołowinę. Belgia stworzyła system jakości wołowiny zwanej Cactus. Półtusze mieszańców z bbb mają najwyższy współczynnik jakości mięsa w klasyfikacji EUROP. Operację zaprezentowała Renata Matuk, PODR Szepietowo.

Do produktów wysokiej jakości w Walonii należą wina z oznaczeniem IGP – Chronione Oznaczenie Geograficzne. Uprawnionymi odmianami do otrzymania takiego znaku są Vitis vinifera lub krzyżówki tego gatunku z innymi gatunkami rodzaju Vitis. Istotne jest, aby winogrona były przetwarzane na tym obszarze, w którym zostały zebrane. W regionie Walonii to niszowa uprawa – jest tylko 150 ha winnic. Operację zaprezentowała Krystyna Saganowska MODR Warszawa.

Na szczególną uwagę zasługują działania na rzecz ograniczenia stosowania antybiotyków u zwierząt. Operacja ALTIBIOTIQUE jest wpisana na listę dobrych praktyk w Belgii. Celem operacji prowadzonej przez Regionalne Stowarzyszenie ds. Zdrowia i Identyfikacji Zwierząt (ARSIA) jest upowszechnienie wiedzy na temat zagrożeń płynących z nadmiernego i nierozważnego stosowania antybiotyków u zwierząt oraz wypracowanie dobrych praktyk mających na celu ograniczenie stosowania antybiotyków w medycynie weterynaryjnej.
Oporność na środki przeciwdrobnoustrojowe jest jednym z najbardziej istotnych zagadnień na świecie. Światowa Organizacja Zdrowia ostrzega, że nie będzie można leczyć wielu chorób u ludzi z powodu nadmiernego wykorzystywania antybiotyków. Operację zaprezentowała Anna Kostro PODR Szepietowo.

Innowacyjne rozwiązania w rolnictwie, produkcji żywności

Waloński Rolniczy Ośrodek Badawczy (CRA-W) to państwowy instytut badawczy, który realizuje 150 projektów finansowanych przez: fundusze regionalne, krajowe i UE. Instytut zatrudnia 600 pracowników, ma 300 ha obszaru badawczego. Na potrzeby badań pola są również dzierżawione. Dysponuje 29 stacjami pogody.

Instytut prowadzi m.in. projekt Smart farming – inteligentne rolnictwo – jest to koncepcja zarządzania uprawą polegająca na obserwowaniu, mierzeniu i reagowaniu na zmienność plonów. Inteligentne rolnictwo ma wspomóc podejmowanie decyzji w zarządzaniu całym gospodarstwem w celu optymalizacji zwrotów nakładów przy zachowaniu zasobów, czyli jak wyprodukować taniej, a lepiej.

Podczas spotkania zaprezentowano wykorzystanie map utworzonych przez satelitę ziemskiego, drony i kamery zainstalowane na ciągnikach lub belkach roboczych maszyn rolniczych na potrzeby rolnictwa. Taka forma skanowania terenu umożliwiła naukowcom na szeroką skalę badanie sektora ziemniaczanego w Belgii. Badanie z satelity, dronów i maszyn rolniczych umożliwiło opracowanie różnych map. Instytut stworzył platformę internetową dostępną dla każdego. Mapowanie terenu pozwala prognozować ceny płodów rolnych, wybrać najkorzystniejszy region do uprawy określonej rośliny, ustalić odpowiednie nawożenie. Wyniki badań pozwalają na dobór odpowiednich odmian do uprawy na danym obszarze. Operację zaprezentowała Małgorzata Kucharska ŚODR Modliszewice.

Wykorzystanie przez mieszkańców obszarów wiejskich zasobów środowiska naturalnego

Wykorzystanie zasobów środowiska naturalnego do rozwoju obszarów wiejskich wraz z wykorzystaniem dziedzictwa kulturowego obszaru uczestnicy wyjazdu studyjnego poznali na przykładzie dwu operacji wpisanych do belgijskiej bazy dobrych praktyk.

Chevetogne – park rekreacyjny w mieście Ciney funkcjonuje od 1969 r., obejmuje obszar 550 ha. Od roku 2000 ukierunkowany jest na ekologię i działania kulturalne na rzecz mieszkańców prowincji. W tym olbrzymim parku znajduje się pałac z XIX wieku. W pałacu jest biblioteka oraz 12 pomieszczeń edukacyjnych. Sale są znakomicie wyposażone w gry i przedmioty do edukacji dzieci, które rozwijają ich wyobraźnię. Pałac to też koncerty i spotkania mające na celu integrację 3-języcznej społeczności lokalnej. Ten obiekt przyciąga ok. 4 mln turystów rocznie.
Na terenie parku znajdują się place zabaw, minigolf, szklarnie, tereny piknikowe, centrum wystawiennicze, 2 muzea, 12 ogrodów oraz wiele szlaków oraz czerwony pociąg przewożący gości po rozległym terenie. Jest to bardzo atrakcyjny, świetnie zagospodarowany teren, gdzie chętnie odpoczywają cale rodziny, które korzystają z noclegów w okolicznych gospodarstwach agroturystycznych. Rocznie park odwiedza ok. 500 000 gości. Tak duża liczba odwiedzających podnosi dochody okolicznych mieszkańców o 20 %. Zatrudnienie w Chevetogne wynosi 70 osób.

Obecnie jest realizowany projekt pt. Chevetogne – połączenie obszaru obserwacji ekosystemów terenów podmokłych z turystyką socjalną. Polega on na rekultywacji i zagospodarowaniu krajobrazu graniczącego ze stawami. Ponad trzy hektarowy teren stanie się obszarem podmokłym, miejscem obserwacji ekosystemów charakterystycznych dla mokradeł i jednocześnie laboratorium bioróżnorodności. Odrestaurowany obszar pomieści kilka urządzeń piknikowych i dwa place zabaw dla dzieci. Dodatkowym ulepszeniem będzie urządzenie ścieżki spacerowej dla osób o ograniczonej sprawności ruchowej. Projekt wybrany do belgijskiej bazy dobrych praktyk. Operację zaprezentował Wiesław Ziegert PODR Lubań.

VICIGAL – operacja pt. „Przekształcenie dawnego traktu kolejowego w ścieżkę rowerową” również została uznana za dobrą praktykę. Operacja ma na celu stworzenie zielonej drogi – ścieżki rowerowej i pieszej na terytorium gmin: Assesse, Gesves i Ohey — wzdłuż starej linii tramwajowej. Budżet projektu to 3 mln euro, projekt realizuje GAL, które dokonuje wykupu ziemi poprzez negocjowanie cen z właścicielami gruntów. Operacja zwiększa atrakcyjność turystyczną terytorium. W dalszej perspektywie ma pomóc w stworzeniu oferty turystycznej dla rodzin i zrzeszyć lokalną ludność zajmującą się turystyką w regionie, pomóc w wykreowaniu nowych produktów turystycznych.
Cały projekt ma za zadanie wzmocnienie dziedzictwa przyrodniczego, historycznego i krajobrazowego obszaru Walonii. Operację zaprezentował Łukasz Pańkowski MODR Warszawa.

Małe przetwórstwo lokalne i zielona gospodarka

Le Plateau du Gerny – gospodarstwo serowarskie powstało dzięki inicjatywie dwu rolniczek. Rolniczki pozyskały fundusze z Leadera na uruchomienie serowarni. Początkowo była ręczna praca, później zautomatyzowana. Mleko do wytwarzania serów pozyskują z okolicznych gospodarstw. Tygodniowa produkcja to 120 kg sera, która powstaje z 1200 litrów mleka, roczna – 6000 kg sera. Wytwarza się tu 5 rodzajów sera twardego oraz 2 miękkiego. Sprzedaż odbywa się bezpośrednio z gospodarstwa oraz w handlu obwoźnym. Obecnie rolniczki Anne i Viviane mają na koncie złote medale za genialne wyroby serowarskie. Projekt ten wniósł dywersyfikację dochodów w gospodarstwie. Jest to przykład sprzedaży bezpośredniej, skracania łańcuchów dostaw, dobrej promocji – zagadnień wdrażanych również u nas na obszarach wiejskich w ramach RHD, MOL. Operację zaprezentował Wiesław Ziegert PODR Lubań.

Biogazownia rolnicza to instalacja służąca do produkcji biogazu z odchodów zwierzęcych, biomasy roślinnej lub odpadów organicznych. Biogazownia daje szansę rozwoju rolnikom oraz inwestorom zainteresowanym lokowaniem kapitału w pozyskiwanie energii z odnawialnych źródeł. W utworzenie biogazowni zaangażowała się GAL Pays des Condruses ABS. Zrealizowała ona projekt „Badanie i promocja biogazu z obornika”. Pracownicy GAL przygotowali analizę zapotrzebowania na energię i ciepło na ich obszarze, przygotowali projekty i po uzgodnieniach z lokalnymi decydentami wybrali jeden do realizacji. Znaleźli rolnika do jego prowadzenia. Biogazownia składa się z dwu zbiorników fermentacyjnych i jednego zbiornika na osady. Moc generatorów 2 x 600 kW przekazywana do sieci, a ciepło do domu seniora. Wartość całej zrealizowanej inwestycji wynosi 5 mln euro. Operację zaprezentowali – Marzena Lis i Wiesław Tarkowski MODR Warszawa.

Inne formy rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich

Spółdzielnia, GAL Pays des Condruses oraz Centrum Kształcenia dla Rolnictwa angażują się w działania przygotowujące młodych ludzi do pracy w rolnictwie. Mają odpowiednią bazę do kształcenia, poletka, szklarnie, oborę i maszyny rolnicze. Robią to w ramach projektu, który trwa od 2013 roku. Pomagają bezrobotnym w rozpoczęciu pracy w rolnictwie. Dobra baza Centrum Kształcenia umożliwia uczenie dzieci i młodzieży w zakresie uprawy roli i roślin i dostarczania na rynek zdrowej żywności. Po 3 letnim okresie kształcenia, młody człowiek podejmuje własną działalność rolniczą, bowiem osoby bezrobotne mogą po ukończeniu tej szkoły otrzymać ziemię w dzierżawę. W szkole uczy się 12-15 osób. Ponadto szkoła prowadzi kursy zawodowe dla dorosłych, które dają możliwość praktycznego poznania zasad uprawy roli i roślin, produkcji żywności i ekologii. Jest to przykład włączenia społecznego dla osób bez pracy. W Walonii są jeszcze 2 takie placówki. Operację zaprezentowali – Marzena Lis i Wiesław Tarkowski MODR Warszawa.

Wspieranie społeczeństwa cyfrowego na obszarach wiejskich

Belgowie chętnie korzystają z platform internetowych na rzecz projektów z zakresu zrównoważonego wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich.

Platforma MiiMOSA to pierwsza platforma finansowania społecznościowego poświęcona wyłącznie rolnictwu i żywności. Jest inicjatywą prywatną, spółką użyteczności publicznej, mającą prawo do zbiórek oraz certyfikacji. Finansowana komercyjnie, jej budżet wspierają różne środowiska. Działa od 2014 roku. Miimosa nie ma żadnych biur, działa tylko za pośrednictwem Internetu. Pomysłodawca jakiegoś projektu przygotowuje informacje o założeniach swojego pomysłu i szuka sponsorów za pomocą tej platformy. Jeśli zbiórka funduszy na projekt nie osiągnie 60% założonego celu, darczyńcy otrzymują zwrot wpłaconych kwot. Zbiórki mogą wynosić od 100 do 70 000 euro na projekt. 8% wartości projektu trafia do platformy, jako oplata za usługę. Miiimosa jest przykładem wsparcia dla rolnictwa społecznego. Operację zaprezentowała Małgorzata Borowa MODR Warszawa.

Platforma internetowa Goodfood.brussels łączy różne podmioty i angażuje je w działalność na rzecz wprowadzenia i wykorzystania produkcji ekologicznej w całym sektorze spożywczym, poprzez połączenie w sieć różnych podmiotów. Uczestniczy w niej ok. 100 podmiotów łańcucha żywnościowego. Funkcjonuje od 2015 roku.

Operację zaprezentowały Sylwia Sikorska, Agnieszka Kościuczuk, Katarzytna Hojnik-Horczak PODR Szepietowo.

Happy Hageland to bezpłatna platforma dla użytkowników: gmin, firm i stowarzyszeń. Ten innowacyjny projekt dla wsi został dofinansowany przez region Flandrii i Brabancji Flamandzkiej. Dla 20 gmin z obszaru GAL opracowano jedną aplikację o nazwie „Szczęśliwa Hageland”. Aplikacja „Happy Hageland” oferuje funkcje skierowane do mieszkańców i turystów. Działa w oparciu o geolokalizacje, użytkownik może znaleźć informacje lokalne ze swojego rodzinnego miasta Hageland albo miejscowości, gdzie jest w tej chwili.

Przedsiębiorcy i stowarzyszenia mogą korzystać z bazy firm podanej na stronie hagelandonline.be;. Mogą oni również wysyłać wiadomości Push bezpośrednio do klientów z ofertami, ważnymi wiadomościami, promocjami itp.

Operację zaprezentowała Monika Górzyńska MODR Warszawa.

eFarmz – to portal internetowy wykorzystywany do sprzedaży lokalnych i ekologicznych produktów rolnych. Zrzesza kilkudziesięciu producentów biożywności, gospodarstwa rolne, spółdzielnie i mini zakłady przetwórcze. Za pomocą portalu można zakupić żywność wysokiej jakości, ekologiczną, świeżą. Zamówienie składa się przez aplikację internetową. Zamówione paczki dostarczane są do punktów odbioru (około kilkudziesięciu miejsc); do domu lub firmy. Dostawy realizowane są trzy razy w tygodniu. Tego typu inicjatywy wspierają rozwój społeczeństwa cyfrowego i skracają łańcuch żywności. Operację zaprezentowała Justyna Grudzień ŚODR Modliszewice.

Sieć współpracy partnerskiej na rzecz rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich

COPA COGECA – Europejska organizacja zrzeszająca rolnicze związki zawodowe i organizacje spółdzielcze. Powstała w 1962 roku w wyniku połączenia COPA – Komitetu Rolniczych Organizacji Związkowych z COGECA – Głównym Komitetem Spółdzielczości Rolniczej. Ma za zadanie reprezentować interesy rolników w UE w 12 dziedzinach związanych z rolnictwem. Wraz z rozszerzaniem się UE, Komitety COPA i COGECA umacniają swoją pozycje, jako najsilniejsza grupa nacisku w sektorze rolnym w Europie.

Instytucja Copa-Cogeca wpływa na ksztalt całego rolnictwa i rozwój obszarów wiejskich w UE. Operację zaprezentował Wiesław Ziegert PODR Lubań.

Europejska Sieć Rozwoju Obszarów Wiejskich (ENRD)

Punkt kontaktowy ENRD w Brukseli zapewnia szczegółową analizę polityk, programów i ważnych tematów w dziedzinie rozwoju obszarów wiejskich. Jest ośrodkiem wymiany informacji w dziedzinie praktycznego funkcjonowania oraz sposobów usprawniania polityki, programów, projektów i innych inicjatyw związanych z rozwojem obszarów wiejskich. ENRD ma na celu angażowanie i przyciąganie wszystkich osób zainteresowanych wspomaganiem rozwoju obszarów wiejskich Europy.

Współpraca obejmuje:

Krajowe Sieci Rozwoju Obszarów Wiejskich (KSOW)
Instytucje zarządzające PROW oraz Agencje płatnicze
Lokalne Grupy Działania (LGD)
Organizacje europejskie
Rolnicze służby doradcze
Badaczy rolnictwa i obszarów wiejskich
Inne organizacje i osoby zainteresowane rozwojem obszarów wiejskich

Operację zaprezentowała Barbara Snopek MODR Warszawa.

Dalsza część konferencji była poświęcona dwom zagadnieniom dot. wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich.

„Małe przetwórstwo” omówił dr hab. Ireneusz Kapusta, prof. UR. Podał, że cena surowca stanowi ok 30% ceny produktu, zaś koszt pośrednika wynosi 60%. Małe przetwórstwo sprzyja zmianie tych proporcji na korzyść rolnika przetwórcy. Wg danych GUS małe przetwórstwo w Polsce zajmuje się głównie wytwarzaniem soków, przetworami warzywnymi, owocowymi, mrożonkami. Wykładowca szczegółowo przedstawił zasady procesów technologicznych wymienionych powyżej produktów.

Kolejnym punktem programu była „Enoturystyka a rozwój obszarów wiejskich”. Jedna z szerszych definicji enoturystyki stwierdza, że jest to turystyka winiarska, która obejmuje wyjazdy o charakterze turystycznym (nie tylko urlopowe, ale podczas świąt i weekendów), których powodem jest chęć poznania teraźniejszości i historii regionów związanych z uprawą winorośli oraz produkcją i składowaniem wina, możliwość degustacji i zakupu wina (często u producenta), uczestniczenia w wydarzeniach kulturalnych związanych z winem, jak również chęć przebywania w specyficznym krajobrazie kulturowym charakterystycznym dla terenów uprawy winorośli z powodów turystyczno-rekreacyjnych.

Prezentacja podkarpackiej winnicy Maria Anna przez jej właściciela pana Pawła Kobosza potwierdza, że ten kierunek dobrze się rozwija. Winnica oferuje:

degustacje swoich wyrobów wraz ze zwiedzaniem winnicy
udział w procesie przerobu wina
zakwaterowanie i wyżywienie w restauracji (w menu są potrawy na bazie wina z winnicy)
wycieczki piesze, rowerowe i quady
organizowanie imprez zgodnie z oczekiwaniami klienta.

**********************

Przedstawione tematy i przykłady operacji wpisują się w koncepcję zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, która obejmuje wielofunkcyjność obszarów wiejskich. Ta wielofunkcyjność polega na:

Skracaniu drogi „od pola do stołu”,
Wytwarzaniu konkurencyjnych towarów rynkowych metodami przyjaznymi dla środowiska,
Wzrastającej roli rolnictwa w rozwoju obszarów wiejskich (tworzenie miejsc pracy na wsi, zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi, integrowanie społeczności lokalnych),
Poprawie stanu środowiska naturalnego,
Zwiększeniu walorów turystycznych wsi (rozwój agroturystyki, enoturystyki, turystyki kulinarnej).

Zarówno konferencja jak i poprzedzające ją wizyty studyjne z bardzo bogatym i różnorodnym programem umożliwiły doradcom i rolnikom z 5 województw poznanie aktualnych kierunków rozwoju obszarów wiejskich w Belgii i w Polsce.

Tekst: Małgorzata Najechalska